पापलेट म्हटले कि लगेच सर्वांच्या तोंडाला पाणी सुटते, महाराष्ट्रातील मत्स्य खवय्यांची पहिली पसंत असलेला सिल्व्हर पॉमफ्रेट (Silver Pomfret) आता नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे का? बाजारात मिळणारे लहान आकाराचे पापलेट आणि त्यांच्या गगनाला भिडलेल्या किंमती, ही धोक्याची स्पष्ट लक्षणे आहेत. एकेकाळी महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीवरील अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ असलेला हा मासा आज गंभीर संकटात आहे, ह्या माश्याच्या उत्पादनात झालेली लक्षणीय घट आणि यामागची नेमकी कारणे काय?
पापलेटचे उत्पादन किती घटले? – चिंताजनक आकडेवारी
पापलेटच्या उत्पादनातील घट किती गंभीर आहे, हे आकडेवारीवरून स्पष्ट होते. उपलब्ध आकडेवारीनुसार, गेल्या काही दशकांत ह्या माश्याच्या उत्पादनात सातत्याने घट झाली आहे.
- ऐतिहासिक घट: १९८०-८५ च्या काळात महाराष्ट्रात ह्या माश्याचे सुमारे २० हजार टन उत्पादन मिळत असे.
- सध्याची स्थिती: २०२० नंतर ही आकडेवारी चिंताजनक पातळीवर पोहोचली आहे. काही अहवालानुसार, गेल्या काही वर्षांच्या तुलनेत २०२२-२३ मध्ये ह्या उत्पादनात जवळपास निम्म्यापर्यंत (50% पर्यंत) घट झाली आहे.
- आकार आणि वजनातील घट: केवळ उत्पादनातच नाही, तर माशांच्या सरासरी आकारात आणि वजनातही मोठी घट झाली आहे. १९८० च्या दशकात ३५० ग्रॅम वजनाचा मिळणारा मासा, आता सरासरी १५० ते २०० ग्रॅम वजनाचा मिळतो आहे.
- सुपर सरंगा (Super Pomfret) धोक्यात: विशेष मागणी असलेला आणि निर्यातीसाठी महत्त्वाचा ‘सुपर सरंगा’ या पापलेटच्या उत्पादनात तर तब्बल ९५ टक्के पर्यंत घट झाली असल्याचं मच्छीमार संघटनांचे म्हणणे आहे, जे अत्यंत धक्कादायक आहे.
हा केवळ मासेमारी उद्योगाचा प्रश्न नसून, जैवविविधता आणि पर्यावरण संतुलनाचा देखील एक महत्त्वाचा भाग आहे.
पापलेट उत्पादनातील या मोठ्या घटीमागे अनेक गुंतागुंतीची कारणे आहेत, ती पुढीलप्रमाणे:
१. बेजबाबदार आणि अति मासेमारी (Overfishing and Destructive Practices):
- अपूर्ण वाढलेले मासे पकडणे: अनेक मच्छीमार अधिक उत्पन्नाच्या हव्यासापोटी ‘कावलट’ (लहान पिल्ले) यांना बेछूटपणे जाळ्यात पकडतात. पूर्ण वाढ होण्यापूर्वीच मासा पकडला गेल्याने त्यांची पुढील पिढी तयार होत नाही.
- जाळ्यांचा चुकीचा वापर: पापलेट पकडण्यासाठी अपेक्षित असलेल्या ५ इंच आस (Mesh Size) च्या जाळ्यांऐवजी, अनेकदा लहान आस असलेली जाळी वापरली जातात. यामुळे लहान आणि अपूर्ण वाढलेले मासे मोठ्या प्रमाणात जाळ्यात अडकतात.
- आधुनिक तंत्रज्ञान: एलईडी लाईट्सचा वापर करून मासेमारी करणे (LED fishing) आणि पर्ससीन नेट (Purse seine net) पद्धतीमुळे माशांचे मोठे थवेच्या थवे पकडले जातात, ज्यात लहान पिल्लांचा समावेश असतो. मासेमारीबंदीच्या काळातही नियमांचे उल्लंघन होत असल्याने माशांच्या प्रजननावर विपरीत परिणाम होतो.
२. वाढते सागरी प्रदूषण आणि मानवी अतिक्रमण:
- सागरी प्रदूषण: किनारपट्टीवरील वाढते औद्योगिक आणि नागरी प्रदूषण, प्लास्टिक कचरा आणि सांडपाणी थेट समुद्रात सोडल्यामुळे ह्या माश्याच्या नैसर्गिक अधिवासावर (Habitat) गंभीर परिणाम झाला आहे.
- समुद्री क्षेत्रावर अतिक्रमण: ‘मुंबई हाय’सारख्या भागात तेलनिर्मिती प्रकल्पांसारखे मानवी अतिक्रमण आणि वाढती सागरी वाहतूक यामुळे पापलेटच्या नैसर्गिक संचारावर आणि प्रजननावर परिणाम झाला आहे.
३. हवामान बदल आणि ग्लोबल वॉर्मिंग (Climate Change):
- तापमान वाढ: जागतिक तापमान वाढीमुळे समुद्राच्या पाण्याच्या तापमानात होणारे बदल पापलेटसारख्या विशिष्ट माशांच्या प्रजननासाठी आणि जगण्यासाठी प्रतिकूल ठरत आहेत.
- हवामानातील अनिश्चितता: हवामानातील अचानक बदल, चक्रीवादळे आणि अनियमित पाऊस यामुळे माशांच्या जीवनचक्रात अडथळा निर्माण होतो.
भविष्यातील धोका आणि उपाययोजना
उत्पादनात झालेली ही घट केवळ बाजारभावावर परिणाम करत नाही, तर मच्छीमार बांधवांच्या उपजीविकेवर आणि महाराष्ट्राच्या सागरी परिसंस्थेवरही गंभीर परिणाम करत आहे. महाराष्ट्र सरकारने ‘सिल्व्हर पॉमफ्रेट’ला ‘राज्य मासा’ (State Fish) चा दर्जा देऊन त्याच्या संवर्धनाचे महत्त्व ओळखले आहे. मात्र, केवळ दर्जा देऊन उपयोग नाही, तर कठोर उपाययोजनांची अंमलबजावणी आवश्यक आहे.
आवश्यक उपाययोजना:
- मासेमारी बंदीच्या काळात नियमांचे १००% पालन करणे.
- लहान आकाराच्या माशांची आणि पिल्लांची मासेमारी पूर्णपणे थांबवणे.
- सागरी प्रदूषण रोखण्यासाठी कठोर नियम लागू करणे.
- मच्छीमारांमध्ये शाश्वत (Sustainable) मासेमारी पद्धतींबद्दल जनजागृती करणे.
निष्कर्ष:
पापलेट हा केवळ चवीचा भाग नाही, तर तो आपल्या सागरी वारसा आहे. आपल्या राज्यमाश्याला नामशेष होण्यापासून वाचवण्यासाठी सरकारने, मच्छीमारांनी आणि आपण सर्वांनी एकत्र येऊन शाश्वत आणि जबाबदार दृष्टिकोन ठेवण्याची आज अत्यंत गरज आहे. अन्यथा, भविष्यात पापलेट केवळ पुस्तकांमध्येच पाहायला मिळेल!
