Sonam Wangchuk हे नाव आज देशभरातील प्रसारमाध्यमांमध्ये आणि सोशल मीडियावर चर्चेत आहे. ते केवळ एक इंजिनियर किंवा शिक्षण सुधारक नाहीत, तर लडाखच्या नाजूक पर्यावरणासाठी आणि स्थानिक नागरिकांच्या हक्कांसाठी लढणारे एक आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे कार्यकर्ते (Activist) आहेत.
सोनम वांगचुक: ‘3 इडियट्स’ ची खरी प्रेरणा
सोनम वांगचुक हे केवळ एक इंजिनियर नाहीत; ते एक दूरदृष्टीचे शिक्षण सुधारक आणि पर्यावरण योद्धा आहेत. 2009 च्या ‘3 Idiots‘ चित्रपटातील ‘फुंसुक वांगडू‘ (Phunsukh Wangdu) हे पात्र त्यांच्या आयुष्यावर आणि कार्यातून प्रेरित होते. पण, पडद्यावरील कल्पनेपेक्षा त्यांचे वास्तविक काम अधिक प्रभावशाली आहे.
१. शिक्षणात क्रांती: SECMOL आणि HIAL
- SECMOL (Students’ Educational and Cultural Movement of Ladakh): १९८८ मध्ये सुरू केलेली ही संस्था पारंपरिक शिक्षण पद्धतीतून नापास झालेल्या विद्यार्थ्यांना पुन्हा आत्मविश्वासाने उभे राहण्यास मदत करते. येथे शिक्षण व्यावहारिक, जीवनोपयोगी आणि स्थानिक गरजांवर आधारित आहे.
- HIAL (Himalayan Institute of Alternatives, Ladakh): हे एक नाविन्यपूर्ण विद्यापीठ असून तेथील कॅम्पसची रचना सौर ऊर्जेवर (Solar Energy) आणि जीवाश्म इंधनाशिवाय (Fossil Fuel-free) चालण्यासाठी केली आहे, जे वांगचुक यांच्या नैसर्गिक वास्तुकला (Sustainable Architecture) आणि डिझाइनचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
२. वैज्ञानिक नवनिर्मिती आणि ‘आईस स्तूप’ (Ice Stupa)
लडाखमध्ये हिवाळ्यात पाण्याचे दुर्भिक्ष्य जाणवते. त्यावर उपाय म्हणून, सोनम वांगचुक यांनी ‘आईस स्तूप’ (Ice Stupa) नावाची अभिनव संकल्पना विकसित केली.
- आईस स्तूप म्हणजे काय? हे शंकूच्या आकाराचे, कृत्रिम हिमनदी (artificial glacier) आहेत. हिवाळ्यातील वाहून जाणारे पाणी गोठवून ते एका विशिष्ट रचनेत जमा केले जाते.
- पेटंट आणि उपयोग: या तंत्रज्ञानामुळे जमा झालेले पाणी वसंत ऋतूमध्ये (Spring Season) हळूहळू वितळते आणि शेतकऱ्यांसाठी सिंचनाकरिता उपलब्ध होते, ज्यामुळे जलसंकटावर मात करता येते. ‘आईस स्तूप’च्या या संकल्पनेला जागतिक स्तरावर ओळख मिळाली आहे आणि अनेक पुरस्कारही मिळाले आहेत.
३. आंतरराष्ट्रीय सन्मान आणि पुरस्कार
त्यांच्या बहुमूल्य कार्यासाठी सोनम वांगचुक यांना अनेक प्रतिष्ठित राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. यातील काही प्रमुख पुरस्कार खालीलप्रमाणे आहेत:
| पुरस्काराचे नाव | वर्ष | कशासाठी सन्मानित |
| रामन मॅगसेसे पुरस्कार (Ramon Magsaysay Award) | 2018 | शिक्षण, संस्कृती आणि पर्यावरणासाठी निसर्गावर आधारित नाविन्यपूर्ण उपाययोजना केल्याबद्दल. |
| रोलेक्स अवॉर्ड फॉर एन्टरप्राईज (Rolex Award for Enterprise) | 2016 | ‘आईस स्तूप’ प्रकल्पासाठी. |
| ग्लोबल अवॉर्ड फॉर सस्टेनेबल आर्किटेक्चर (Global Award for Sustainable Architecture) | 2017 | |
| इंटरनॅशनल डेव्हलपर्स अवॉर्ड (International Developers Award) | 2002 |
लडाखचा पर्यावरणीय संघर्ष: कॉर्पोरेट अतिक्रमणाविरुद्धचा लढा
लडाख हे एक अत्यंत संवेदनशील आणि नाजूक पर्यावरण असलेले क्षेत्र आहे. या क्षेत्राला नैसर्गिक संसाधनांच्या अतिवापराने आणि औद्योगिक अतिक्रमणाने मोठा धोका आहे. सोनम वांगचुक यांचा सध्याचा लढा याच धोक्यांविरुद्ध आहे.
लडाखचे मुख्य मागण्या आणि वांगचुक यांचा विरोध:
- Sixth Schedule (सहावी अनुसूची) चा दर्जा: लडाखला ‘सहाव्या अनुसूची’मध्ये (Sixth Schedule of the Constitution) समाविष्ट करण्याची मागणी ते करत आहेत. हा दर्जा मिळाल्यास लडाखच्या जमीन, संस्कृती आणि आदिवासी ओळख यांचे रक्षण होईल आणि मोठ्या औद्योगिक प्रकल्पांना (जसे की अदानी समूह) येथे अनियंत्रितपणे व्यवसाय वाढवता येणार नाही, ज्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांचे नुकसान टळेल.
- अदानींच्या प्रकल्पांना विरोध: लडाखमध्ये सौर ऊर्जा आणि इतर पायाभूत सुविधा प्रकल्पांमध्ये अदानी समूहासारखे (Adani Group) मोठे कॉर्पोरेट समूह गुंतवणूक करण्याच्या तयारीत आहेत. वांगचुक यांचा युक्तिवाद आहे की, हे प्रकल्प निसर्गाच्या क्षमतेपेक्षा जास्त असतील, ज्यामुळे लडाखचे नाजूक हिमनदी (glaciers) आणि पाण्याचे स्रोत धोक्यात येतील. लडाखच्या विकासाला त्यांचा विरोध नाही, पण तो विकास पर्यावरणपूरक आणि स्थानिक लोकाभिमुख असावा, अनियंत्रित कॉर्पोरेट-केंद्रित नसावा.
ह्यात महत्वाची गोष्ट म्हणजे ज्या मागन्यांसाठी सध्या सोनम वांगचुक आणि लडाख मधील लोक आंदोलन करत आहेत, ह्या मागण्या नसून लडाखच्या जनतेला सरकारने दिलेले राजकीय आणि संवैधानिक वचन होत, तेच पूर्ण करण्यासाठी लोकांना आता आंदोलन करावं लागत आहे.
सरकारने दिलेली आश्वासने (निवडणुकांपूर्वीचे आणि नंतरचे)
ऑगस्ट २०१९ मध्ये कलम ३७० (Article 370) रद्द केल्यानंतर, लडाखला जम्मू-काश्मीरपासून वेगळे करून केंद्रशासित प्रदेशाचा (Union Territory) दर्जा देण्यात आला. त्यावेळी, लडाखच्या जनतेला खालील प्रमुख आश्वासने देण्यात आली होती, ज्यांच्या पूर्ततेसाठी आज वांगचुक लढत आहेत:
- सहाव्या अनुसूचीचा समावेश (Sixth Schedule): लडाखच्या जमीन, संस्कृती आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करण्यासाठी संविधानाच्या सहाव्या अनुसूचीमध्ये लडाखचा समावेश केला जाईल, असे वचन सरकारने दिले होते.
- राज्याचा दर्जा (Statehood): लडाखला पूर्ण राज्याचा दर्जा आणि लोकशाही अधिकार मिळतील, असेही आश्वासन स्थानिक राजकीय नेत्यांना देण्यात आले होते.
वांगचुक आणि लडाखमधील Leh Apex Body (LAB) तसेच Kargil Democratic Alliance (KDA) या संघटनांच्या म्हणण्यानुसार, ही आश्वासने पूर्ण न झाल्यामुळेच लोकांना रस्त्यावर उतरावे लागले. सरकारने दिलेली आश्वासने लक्षात आणून दिल्याबद्दल वांगचुक यांना लक्ष्य केले गेले आणि तुरुंगात टाकले गेले, असा त्यांच्या समर्थकांचा स्पष्ट आरोप आहे.
Sonam Wangchuk यांच्यावरील खोटे आरोप आणि समर्थकांचा पलटवार
नुकत्याच लडाखमध्ये झालेल्या आंदोलनादरम्यान झालेल्या हिंसक घटनांनंतर, सोनम वांगचुक यांना अटक करण्यात आले आणि त्यांच्यावर गंभीर आरोप लावले गेले आहेत. वांगचुक आणि त्यांच्या समर्थकांनी हे आरोप पूर्णपणे ‘खोटे आणि निराधार’ (False and Baseless) असल्याचे म्हटले आहे.
| आरोपाचा प्रकार (सरकारी बाजू) | सोनम वांगचुक आणि समर्थकांचे स्पष्टीकरण (खंडन) |
| १. हिंसा भडकावणे | आरोप: शांततापूर्ण उपोषणादरम्यान त्यांनी ‘अरब स्प्रिंग’ (Arab Spring) आणि ‘नेपाळ आंदोलनाचे’ संदर्भ देऊन तरुणांना हिंसा करण्यास प्रवृत्त केले. |
| खंडन (वांगचुक आणि ABL): वांगचुक यांनी हिंसेचा स्पष्ट धिक्कार केला. त्यांनी उपोषण तात्काळ थांबवले. Apex Body Leh (ABL) चे म्हणणे आहे की, तरुणांमध्ये बेरोजगारी आणि वचनांची पूर्तता न झाल्यामुळे आलेला संताप हे हिंसेचे कारण होते, वांगचुक यांचे भाषण नाही. | |
| २. FCRA चे उल्लंघन आणि गैरव्यवहार | आरोप: त्यांच्या SECMOL संस्थेचे फॉरेन फंडिंग लायसन्स (FCRA) ‘आर्थिक अनियमितता’ आणि कायद्याचे उल्लंघन केल्यामुळे रद्द करण्यात आले. एका विदेशी देणगीचा उद्देश ‘देशाच्या सार्वभौमत्वावर अभ्यास’ (Study on Sovereignty) करणे होता, जो ‘राष्ट्रीय हिताच्या’ विरोधात आहे. |
| खंडन (वांगचुक यांची पत्नी): वांगचुक यांच्या पत्नी गीतांजली आंगमो यांनी हा आरोप ‘विकृत’ (Misinterpreted) असल्याचे म्हटले आहे. देणगीचा उद्देश ‘अन्न सुरक्षा आणि सार्वभौमत्व’ (Food Security and Sovereignty) यावर जनजागृती करणे होता, ज्याचा अर्थ ‘देशाचे सार्वभौमत्व’ असा चुकीचा काढला गेला आहे. FCRA चे इतर उल्लंघन तांत्रिक त्रुटी (Technical Errors) होत्या. | |
| ३. देशविरोधी आणि पाकिस्तान संबंध | आरोप: त्यांच्यावर राष्ट्रीय सुरक्षा कायदा (NSA) लावला गेला आहे. तसेच, लडाख पोलिसांनी त्यांच्या विदेश दौऱ्यांवर आणि कथित ‘पाकिस्तानी हस्तकाशी’ (Pakistani operative) असलेल्या संबंधांवरून प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे. |
| खंडन: त्यांच्या पत्नीने हे आरोप ‘निंदनीय आणि पूर्णपणे खोटे’ असल्याचे म्हटले आहे. वांगचुक यांचे परदेश दौरे हवामान बदल आणि पर्यावरणाशी संबंधित जागतिक परिषदांमध्ये भाग घेण्यासाठी होते. एका कथित ‘पाकिस्तान-लिंक’ (Pakistan-link) आरोपाबद्दल त्यांनी म्हटले की, जो माणूस भारतीय सैन्यासाठी सोप्या सौर-तंबू (Solar Tent) बनवण्याची कल्पना देतो, चीनी मालावर बहिष्कार घालण्याचे आवाहन करतो, तो देशद्रोही कसा असू शकतो? |
अटकेसाठी वापरलेला मुख्य कायदा
वांगचुक यांच्यावर राष्ट्रीय सुरक्षा कायदा, १९८० (National Security Act – NSA, 1980) अंतर्गत कारवाई करण्यात आली आहे.
- NSA म्हणजे काय? या कायद्यानुसार, सरकारला एखाद्या व्यक्तीला राष्ट्रीय सुरक्षा किंवा सार्वजनिक सुव्यवस्थेसाठी (Public Order) धोकादायक वाटत असल्यास, त्या व्यक्तीला विना-खटला (Without trial) अटक करून बारा महिन्यांपर्यंत तुरुंगात ठेवण्याचा अधिकार मिळतो.
- आरोप: प्रशासनाने दावा केला आहे की, वांगचुक यांनी ‘प्रक्षोभक भाषणे’ (Provocative Speeches) दिली, ज्यामुळे सार्वजनिक सुव्यवस्था धोक्यात आली आणि अलीकडील हिंसक घटना घडल्या. त्यांनी ‘अरब स्प्रिंग’ सारख्या आंदोलनाचे संदर्भ देऊन तरुणांना हिंसा करण्यास प्रवृत्त केले.
कायदेशीर बाजू आणि पुढील परिणाम
वांगचुक आणि त्यांच्या समर्थकांनी NSA अंतर्गत केलेली अटक आणि लावलेले आरोप ‘अन्यायकारक आणि पूर्णपणे राजकीय सूड’ असल्याचे म्हटले आहे.
- न्यायालयीन आव्हान (Legal Challenge):
- NSA अंतर्गत झालेली अटक उच्च न्यायालयात (High Court) किंवा सर्वोच्च न्यायालयात (Supreme Court) आव्हानित केली जाऊ शकते.
- त्यांचे वकील या अटकेला ‘लोकशाही हक्कांचे उल्लंघन’ आणि ‘अधिकार क्षेत्राचा गैरवापर’ (Misuse of Power) म्हणून आव्हान देण्याची शक्यता आहे.
- काही महिन्यांचा तुरुंगवास:
- NSA अंतर्गत त्यांची सुटका लगेच होणे कठीण असते. त्यांना किमान काही महिने तुरुंगात राहावे लागू शकते, कारण या कायद्यात जामीन मिळणे (Bail) अत्यंत अवघड असते.
- त्यांना लडाखऐवजी जोधपूर (Jodhpur) येथील कारागृहात हलवले गेले आहे, ज्यामुळे त्यांना कायदेशीर मदत मिळवणे अधिक कठीण झाले आहे.
गीतांजली आंगमो यांचे आवाहन: सोनम वांगचुक यांच्या पत्नी गीतांजली आंगमो यांनी सरकारवर ‘हुकूमशाही’ (Dictatorship) आणि ‘बदला घेण्याचे राजकारण’ (Vendetta Politics) करण्याचा आरोप लावला आहे. त्यांनी जाहीरपणे मीडिया डिबेटचे आव्हान दिले आहे, जेणेकरून सरकारने सर्व आरोप पुराव्यांसह सिद्ध करावेत. त्यांनी म्हटले आहे की, वांगचुक यांना गुन्हेगाराप्रमाणे वागवले जात आहे आणि शांततापूर्ण आंदोलनाचा आवाज दडपण्याचा हा प्रयत्न आहे.
जनआंदोलन:
वांगचुक यांच्या अटकेमुळे लडाखमध्ये आणि देशभरात त्यांच्या समर्थकांमध्ये संताप वाढला आहे. यामुळे लडाखमधील आंदोलन थांबण्याऐवजी, ते अधिक तीव्र होण्याची आणि त्याला राष्ट्रीय समर्थन मिळण्याची शक्यता आहे. वांगचुक यांनी अटक होण्यापूर्वीच म्हटले होते की, “मी तुरुंगात असलो तर, मुक्त असलेल्या सोनम वांगचुकपेक्षा ते (सरकारसाठी) अधिक त्रासदायक ठरू शकते.”
⛰️ लडाख: निसर्गाचा वारसा की कॉर्पोरेटची भूक?
या संपूर्ण संघर्षाच्या केंद्रस्थानी लडाखचे सुंदर आणि शांत निसर्गसौंदर्य आहे.
- ‘तेच नाव’ पुन्हा चर्चेत: या मागण्यांच्या विरोधात उभे राहण्याचे एक मोठे कारण म्हणजे, लडाखमधील विशाल सौर ऊर्जा प्रकल्पांचे काम भारतातील एका मोठ्या कॉर्पोरेट समूहाला (अदानी समूह) देण्याचा प्रस्ताव आहे, जो समूह यापूर्वीही देशातील नैसर्गिक संसाधनांच्या अतिवापराबद्दल अनेकदा चर्चेत आला आहे.
- मूलभूत प्रश्न: लडाखसारख्या अत्यंत संवेदनशील आणि पर्यावरणाच्या दृष्टीने नाजूक भागात, जिथे हिमनद्या (Glaciers) जलस्रोताचे काम करतात, तिथे मोठे औद्योगिक प्रकल्प सुरू करणे कितपत योग्य आहे?
“शांत, निसर्गरम्य लडाखची जमीन आणि पाण्याचे स्रोत वाचवण्यासाठी तळमळीने उभे राहिलेल्या या एका माणसाला, केवळ सरकारने दिलेली आश्वासने आठवण करून दिल्याबद्दल, आज तुरुंगात जावे लागले आहे; मग या संघर्षात आपण पर्यावरणाच्या बाजूने उभे राहणार की, केवळ कॉर्पोरेट नफ्यासाठी डोळे झाकणार?”
सोनम वांगचुक यांच्यावरील कारवाईने केवळ लडाखच्याच नव्हे, तर संपूर्ण देशाच्या पर्यावरण, लोकशाही आणि संवैधानिक मूल्यांवर प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे.
