महाराजांचा अदभूत गनिमी कावा आणि सह्याद्रीच्या भूगोलाचा वापर करून मिळवलेला देदीप्यमान विजय.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत अनेक लढाया झाल्या, पण १६६१ साली झालेल्या उंबरखिंडच्या लढाईला एक विशेष महत्त्व आहे. ही लढाई म्हणजे महाराजांच्या युद्धनीतीचा, हेरगिरीचा आणि सह्याद्रीच्या भूगोलाचा कौशल्याने वापर करण्याचा एक उत्कृष्ट नमुना आहे. औरंगजेबाचा मामा शाहिस्तेखान हा प्रचंड मोठा फौजफाटा घेऊन महाराष्ट्रात तळ ठोकून होता. त्याने आपला विश्वासू सरदार कारतलब खान याला २०,००० च्या आसपास सैन्य आणि मोठी संपत्ती देऊन, कोकण प्रांतात शिवाजी महाराजांचा पाडाव करण्यासाठी पाठवले. कारतलब खान अतिआत्मविश्वासाने भरलेला होता, कारण त्याच्याकडे प्रचंड सैन्यबळ होते.
गनिमी काव्याची अनोखी योजना
महाराजांना त्यांच्या अत्यंत सक्षम हेरखात्यामुळे (बहिर्जी नाईक) कारतलब खानाच्या प्रत्येक हालचालीची माहिती मिळत होती. महाराजांनी या प्रचंड सैन्याशी थेट मैदानी लढाई न करण्याचा निर्णय घेतला. कारण, त्यांना आपल्या मावळ्यांचे रक्त विनाकारण सांडायचे नव्हते.
यासाठी त्यांनी निवडला उंबरखिंडचा अवघड घाट!
- उंबरखिंड ही खोपोलीजवळची एक अत्यंत अरुंद आणि लांब खिंड आहे.
- या खिंडीची भौगोलिक रचना एखाद्या बंदुकीच्या नळीसारखी आहे. एकदा सैन्याने आत प्रवेश केला की, त्यांना आजूबाजूच्या उंच कड्यांमुळे आणि घनदाट झाडीमुळे हालचाल करणे जवळजवळ अशक्य होते.
कारतलब खानाने महाराजांनी पेरलेल्या खोट्या माहितीमुळे आणि घाईमुळे, हाच अवघड आणि कमी वर्दळीचा रस्ता निवडला.
शत्रूला सापळ्यात ओढले
प्रचंड मोगल सैन्य जेव्हा कुरवंडा घाटातून खाली उतरून उंबरखिंडच्या अरुंद नळीत शिरले, तेव्हा त्यांच्या फौजेची स्थिती अशी झाली:
- पुढचा आणि मागचा रस्ता मराठा सैन्याने बंद केला.
- संपूर्ण सैन्य एका नळीत (Bottle-neck) अडकले.
महाराजांनी अगदी योग्य वेळेची वाट पाहिली. जेव्हा कारतलब खानाची २०,००० ची फौज खिंडीच्या मध्यभागी पूर्णपणे अडकली, तेव्हा सुमारे 500 ते १,००० मराठा मावळ्यांनी आजूबाजूच्या डोंगर-कड्यांवरून आणि झाडीतून अचानक हल्ला सुरू केला.
शौर्याचा कल्लोळ आणि मोगलांचा थरकाप
- ‘हर हर महादेव’ च्या गर्जनेसह धनुष्यबाण, गोफण, भाले आणि दगडगोटे यांचा वर्षाव सुरू झाला.
- अरुंद वाटेमुळे मोगल सैन्याला त्यांच्या मोठ्या सैन्याचा आणि तोफांचा काहीही उपयोग करता आला नाही. त्यांना मारायचे कुणाला, हेच समजत नव्हते.
- कारतलब खानाच्या सैन्यात गोंधळ आणि चेंगराचेंगरी माजली.
- मोगल सैन्याची अवस्था पहाड आणि दरी यांच्यामध्ये अडकलेल्या हतबल प्राण्यासारखी झाली.
अवघ्या दोन ते तीन तासांत मोगल सेनेचा धुव्वा उडाला. कारतलब खानाला आपली हार स्पष्ट दिसू लागली. त्याने आपली सहकारी रायबागन हिच्या मार्फत महाराजांकडे अभयदान मागितले आणि शरणागती पत्करली.
युद्धाचा परिणाम
महाराजांनी खान आणि त्याच्या सैन्याला जीवदान दिले, पण एक अट ठेवली: ‘तुम्ही सर्व शस्त्रे, घोडे, हत्ती आणि खजिना इथेच सोडून फक्त अंगावरच्या कपड्यांनिशी पुण्याकडे परत जा!’
परिणामी, फक्त 500 ते १,००० मावळ्यांनी केवळ युद्धनीती आणि भूगोलाचा योग्य वापर करून २०,००० हून अधिक मोगल सैन्याचा दारूण पराभव केला. मराठा सैन्याला मोठी लूट मिळाली आणि मराठ्यांच्या शौर्याचा डंका पुन्हा एकदा दख्खनभर दुमदुमला.
उंबरखिंडची लढाई हा केवळ एक विजय नाही, तर तो अन्यायाविरुद्ध लढण्याची, कमी संसाधनांमध्येही मोठा विजय मिळवण्याची प्रेरणा देणारा धडा आहे! महाराजांची दूरदृष्टी आणि त्यांच्या मावळ्यांचे शौर्य या लढाईमुळेच इतिहासात अजरामर झाले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या युद्धनीतीबद्दल किंवा त्यांच्या इतर कोणत्या शौर्यगाथेबद्दल तुम्हाला वाचायला आवडेल?
